1. Quyền tiếp cận thông tin trong xét xử các vụ án hành chính
Quyền tiếp cận thông tin được ví như ô xy của nền dân chủ, là công cụ quan trọng để Nhân dân thực hiện giám sát, phản biện xã hội, tham gia quản lý xã hội, quản lý Nhà nước; là quyền cơ bản để thực hiện các quyền khác của con người, thúc đẩy thực thi pháp quyền và quản trị tốt, làm cho các cơ quan nhà nước hoạt động hiệu quả hơn. Về nội hàm và phạm vi của thông tin, theo cách tiếp cận phổ biến nhất thì thông tin là “điều mà người ta đánh giá hoặc nói đến; là tri thức, tin tức” [1] hay “thông tin là… khái quát về các điều hiểu biết, tri thức thu được qua nghiên cứu, khảo sát hoặc trao đổi giữa các đối tượng với nhau”[2] Trong bối cảnh xã hội ngày nay, thông tin trở thành nhu cầu cấp thiết của con người, trở thành động lực của sự phát triển xã hội. Mọi tri thức xã hội đều bắt nguồn từ một thông tin nào đó. Mọi quan hệ xã hội của con người đều phải dựa trên một hình thức chia sẻ thông tin nhất định. Trong đó thông tin tương tác giữa nhà nước và công dân có vai trò đặc biệt quan trọng, bảo đảm hiệu quả hoạt động của nhà nước cũng như quyền cơ bản của công dân.
Nghiên cứu này xem xét khía cạnh quyền tiếp cận thông tin trong tố tụng hành chính, trong đó, tập trung vào quyền tiếp cận thông tin của người khởi kiện trong các vụ án hành chính. Đây là vấn đề rất cấp thiết ở nước ta hiện nay, bởi lẽ, mặc dù đã có quy định về nguyên tắc bình đẳng về quyền và nghĩa vụ trong tố tụng hành chính (Điều 17;Luật Tố tụng hành chính 2015), tuy nhiên, thực tế xét xử cho thấy, cá nhân người khởi kiện bao giờ cũng là đối tượng yếu thế hơn so với người bị khởi kiện – là người đứng đầu các cơ quan hành chính nhà nước. Do đó việc tiếp cận thông tin của người khởi kiện luôn gặp khó khăn hơn, cần có cơ chế bảo đảm thực hiện chặt chẽ hơn, cụ thể hơn.
Tiếp cận thông tin trong tố tụng hành chính có nội hàm xuất phát từ quyền tiếp cận thông tin nói chung, tuy nhiên, lại mang những đặc thù riêng của thông tin trong tố tụng hành chính. Theo đó, các thông tin mà người khởi kiện tiếp cận là các văn bản, giấy tờ, hình ảnh, bản ghi âm, lời tường trình của người có liên quan đến vụ án hành chính đó. Quyền tiếp cận thông tin trong xét xử vụ án hành chính của người khởi kiện là quyền của người khởi kiện nhằm tìm kiếm, ghi chép, sao chụp, phổ biến/trao đổi các tài liệu, chứng cứ từ các cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền để bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của bản thân – quyền này được pháp luật thừa nhận và bảo đảm thực hiện.
Quyền tiếp cận thông tin có vai trò hết sức quan trọng trong xét xử các vụ án hành chính, điều đó được thể hiện thông qua các khía cạnh cụ thể như:
Thứ nhất, tiếp cận thông tin trong xét xử vụ án hành chính góp phần bảo đảm hiệu quả hoạt động xét xử vụ án hành chính, bảo đảm quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.
Thứ hai, quyền tiếp cận thông tin trong xét xử vụ án hành chính góp phần thực hiện trách nhiệm của Nhà nước trước công dân, bảo đảm hiệu quả hoạt động của các cơ quan tư pháp.
Thứ ba, quyền tiếp cận thông tin trong xét xử vụ án hành chính góp phần nâng cao uy tín của Nhà nước thông qua việc nâng cao chức năng, hiệu lực, hiệu quả hoạt động của các cơ quan tư pháp; xây dựng mối quan hệ giữa Nhà nước và công dân, giúp người dân ngày một tin tưởng vào sự công minh của hệ thống pháp luật.
Thứ tư, quyền tiếp cận thông tin trong tố tụng hành chính góp phần phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động của bộ máy nhà nước, của cán bộ, công chức, nâng cao hiệu quả hoạt động quản lý hành chính nhà nước.
Để bảo đảm thực hiện tốt các khía cạnh trên của quyền tiếp cận thông tin trong xét xử vụ án hành chính, cần thực hiện một số nguyên tắc cơ bản như: sự bình đẳng trong tiếp cận thông tin tố tụng hành chính của mọi chủ thể; thông tin trong tố tụng hành chính phải được cung cấp chính xác, đầy đủ, minh bạch, kịp thời, nhanh chóng; thông tin cung cấp đồng thời phải tuân thủ các nguyên tắc bảo vệ bí mật đời tư, bí mật quốc gia, dân tộc và các giới hạn quyền con người…
2. Pháp luật và thực trạng thực hiện pháp luật về tiếp cận thông tin trong xét xử vụ án hành chính ở Việt Nam
Quyền tiếp cận thông tin trong xét xử các vụ án hành chính nói riêng cũng như trong tố tụng hành chính nói chung được thể hiện trên ba phương diện chính, đó là: quyền tìm kiếm thông tin; quyền tiếp nhận thông tin; quyền phổ biến, trao đổi thông tin. Những căn cứ pháp lý cơ bản của quyền này được thể hiện trong Hiến pháp 2013 [3] Luật Tố tụng hành chính 2015 [4] Luật Tiếp cận thông tin 2016 [5] Luật Phòng, chống tham nhũng 2018 [6]… ngoài ra là một số luật chuyên ngành như Luật Xây dựng, Luật Đất đai, Luật Báo chí, Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật…
Qua nghiên cứu, rà soát, đánh giá hệ thống pháp luật hiện hành, có thể thấy, các quy định về trách nhiệm công khai, minh bạch và cung cấp thông tin của cơ quan nhà nước ngày càng được quy định chặt chẽ, rõ ràng, cụ thể hơn. Các thông tin được công khai, minh bạch trên nhiều phương diện, với nhiều nội dung khác nhau, trong đó có các thông tin liên quan đến tố tụng hành chính, xét xử vụ án hành chính. Riêng với hoạt động tư pháp, cụ thể là các vấn đề liên quan đến tố tụng hành chính cho thấy quy định về quy trình thụ lý và giải quyết các vụ án, quy định việc cung cấp thông tin cho các đương sự trong vụ kiện hành chính, quy định công khai, minh bạch trong quá trình tranh tụng, quy định cho phép luật sư được tiếp cận với vụ án, cũng như sao chụp các tài liệu phục vụ cho hoạt động nghề nghiệp… đã tạo nên cơ sở pháp lý quan trọng trong việc thực hiện quyền tiếp cận thông tin của đương sự trong xét xử các vụ án hành chính. Cách thức tiếp cận thông tin, thời gian, trình tự của việc cung cấp thông tin, trách nhiệm cụ thể của các bên liên quan tới tiếp cận thông tin trong tố tụng hành chính đã được quy định cụ thể, điều này tạo cơ hội để đương sự có thể tiếp cận một cách nhanh chóng nhất, thuận tiện nhất tới các thông tin liên quan tới vụ án của mình.
